به بهانه‌ی روز تهران - پایتختی در حد فاصل یوتوپیا تا دیسوتوپیا

آقا محمدخان بود که پس از شکست قوای زندیه، بر ده تهران از راه قنات وارد شد، تاج‌گذاری کرد و آن را به پایتختی برگزید. دهی کوچک در شمال ری باستانی که شاه‌ طهماسب در گذار از قزوین به اصفهان، دیواری به مساحت ۴کیلومترمربع به دور آن کشید. حالا اما قریب به ۲۳۳سال از پایتختی­­ تهران بر این سرزمین می­گذرد و تهران طی این مدت به کلان‌شهری با ۷۰۰ کیلومترمربع مساحت بدل گشته که قریب به ۱۰ درصد جمعیت کشور را در داخل مناطق ۲۲گانه­اش و حدود ۱۵درصد همین جمعیت را در محدوده شهری‌­اش سکنی داده است.

این پرسش که چرا آقامحمدخان در میان پرشمار شهرهای تاریخی، ثروتمند و پررونق زمانه، تن به پایتختی ده ـ شهری، نه‌چندان متمدن، خوش­نام و تا حدی ناشناخته در پهنه‌­ی سرزمینی ایران می‌­دهد، ازجمله سؤالاتی است که بیش از پاسخی‌هایی منطقی، نیازمند تخیل است.

دهِ تهران، کوچک و بی­‌تجربه بافاصله‌ای معنادار از قرن­‌ها ریشه و عقبه‌­ی شهرنشینیِ این سرزمین در اواخر قرن دوازدهم هجری شمسی،­ در حالی مقام پایتختیِ سرزمینی کهن را عهده دار می‌شود که امیدها برای بقاء و حفظ کلیتش با ابهام، شک و تشتت همراه است. در این میان، تهران نقش آن یوتوپیای رهایی‌­بخشی را ایفا می­‌کند که ضمن حفاظت از یکپارچگی و کلیت سرزمین، با گشاده‌­رویی امکان پذیرش و بازنگری ساختار پیچیده­‌ی قوانین، نسبت­‌ها و عرف‌­های جامعه­ای سنتی را امکان­‌پذیر می‌­سازد. یوتوپیایی که اگرچه رگه‌­هایی تکامل‌ یافته‌ای از سرزمین کهن را با خود به همراه دارد اما در ارتباطی مستمر، عصریت زمانه را نیز مورد رصد قرار داده و در مواردی دست به تلفیق، ترکیب و یا پذیرش آن­ها زده است. از این منظر، می‌توان ادعا داشت که تهران همواره معنای خود را وامدار تغییر و پذیرش بوده و هست، پذیرش عصریت و روح زمانه.

در عهد ناصری؛ تهران با فراگیرترین بخش از تغییرات‌اش به لحاظ کالبدی و فضایی مواجه شد. مبتنی بر ایده­‌ی خلقِ تهران ناصری، دیوارهای دارالخلافه‌­ی تهران فرو می­‌ریزند و دیوارهایی بلند در جایی دورتر بنا می شوند. دیوارهایی که در درون خود طیف متنوعی از فضاهایی جدید و نو همچون؛ خیابان، میدان، مدرسه، تئاتر، بانک، عکاسخانه، موزه، کافه، هتل و … را جای می‌دهند. مبتنی بر تغییرات یاد شده، مساحت تهران از ۴ کیلومتر به ۱۹ کیلومترمربع می‌­رسد. در ارتباطی دیالکتیک با توسعه‌­ی این چنینی از پایتخت و به پشتیبانیِ فضاهای نوین­اش­، سبک و شیوه‌­ی زندگی ساکنان تهران نیز دست‌خوش تغییر شد. شهر، کارکردِ پرسشی و شکاک خود به امور را در جامعه­‌ی ایرانی در پرتو حمایتِ فضاهایِ تازه رونق یافته­­‌اش بروز و پایتخت­‌نشینان و هم‌پای ایشان، ساکنان دیگر شهرهای بزرگ، خواستارِ خواسته­‌هایی عمومی و مدنی چون؛ کاهش فاصله بین عوام و خاص، اجرای قانون و برقراری عدل­ می‌شوند.

تهران؛ پایتخت قاجاری که تمام ارج و قرب و القاب خود را از سرِ مِهر و توجه­ی این خاندان کسب نموده بود، با چرخشی به سوی مردم فریاد مشروطه­‌ خواهی سر می‌دهد. این چرخش و کارکرد، آغازی بر کنش سیاسی و اجتماعیِ شهر ـ پایتخت ایرانی است. گویی تهران، به ناگه به آن سوژه­‌ی رهایی‌­بخش جامعه‌­ی ایرانی بدل می‌شود که تا همیشه‌­ی تاریخ، معنایش را در همین کارکرد می‌­جوید، رهایی‌­بخشی.

با فتح تهران توسط رضاخان در آخرین سال قرن سیزدهم هجری شمسی و به دنبال آن تاجگذاری و تشکیل حکومت پهلوی در ۱۳۰۴ه.ش، برای اولین بار در تاریخ این سرزمین کهن، پایتختیِ شهری به جای مانده از حکومت پیشین تایید شده و حکم­اش ابقاء می شود.

ابقاء حکمِ پایتختی تهران برای شهر با جستجو و خلق معناهای جدید همراه است. به سال ۱۳۱۱ه.ش دیوارهای دارالخلافه ناصری که چندی پیش به بهانه توسعه بنا گشته بودند، فرو می‌­ریزند، تهران توسعه­ می‌­یابد و مساحتش از ۱۹کیلومتر به ۴۳ کیلومتر مربع می‌­رسد. بر روی خرابه‌­های دیوار شمالی تهران، خیابان شرقی ـ غربی به نام شاه‌رضا (انقلاب) و در بخش شمال غربی این خیابان، نهادی مدرن به نام دانشگاه تهران بنا می‌شود. اَشکال دیگری از این خیابان­‌ها و نهادهای مدرن در سرتاسر دوره پهلوی به سرعت در شهر تکثیر می‌شوند و تهران که پس از شکست جنبش مشروطه همچنان دنبال کسب فرصتی جهت اثبات کارکرد رهایی‌­بخشی خود بود به سال ۱۳۵۷ه.ش، بار دیگر به پشتیبانی خیابان‌­ها، نهادهای مدرن و فضاهای عمومی­‌اش، هر آنچه شاه و پادشاهی بود را دود کرده و به هوا می‌­فرستد.

با پیروزی انقلاب ۵۷ و به دنبال آن تشکیل حکومت جمهوری اسلامی ایران، ابقاء حکمِ پایتختی تهران توسط رهبران حکومت مورد پذیرش قرار می­‌گیرد. مبتنی بر این تصمیم، منزلت رهایی‌ ­بخشی و حقانیت پایتختی تهران در حافظه­‌ی جمعی و تاریخیِ جامعه­‌ی ایرانی بیش از پیش تقویت می‌شود. اما در میانه­‌ی این تغییرات و جابجایی­‌های بزرگ، تهران همچون آن قماربازی است که با تمام و تنها داشته­‌اش ـ پایتختی­‌اش­ ـ دست به قمارِ زندگی در پس و پیش رویدادهای سیاسی ـ اجتماعیِ تاریخ معاصر می­زند. قماری که در جایی، مکانی و زمانی می‌­توانست تنها داشته‌­ی تهران، همانا پایتختی‌­اش را برای همیشه دود کرده و به هوا بفرستد. آن­‌هم در دوره­ا­ی که یکی از ناپایدارترین، متکثرترین و در عین حال انتزاعی‌­ترین دوره‌­های تاریخی به شمار می‌رفت.

با این وجود، پایتخت جوان ایران در بطن همین روزگار، جنگ جهانی دوم را از خلال کنفرانس تهران به سال ۱۳۲۴ه.ش خاتمه، نفت را ملی، کودتای ۲۸ مرداد را تجربه و از حوزه­‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه چون؛ سینما، موسیقی، تئاتر، مجسمه‌­سازی، معماری پشتیبانی می‌­کند. تهران است که از خلال تجربه­‌ی روزمره در بستر خیابان‌ها، میدان‌­ها و حوزه‌­های عمومی­‌اش، انقلابی شهری را به ثمر می‌­رساند، هم‌پای خرمشهر، ۸ سال جنگ و هم‌پای مردم، ۸ سال تحریم را تاب می‌­آورد. تهران تجلی کالبدی ـ فضایی جامعه­‌ی معاصر ایرانی است.

اما این تمام تهران نبود و نیست. از جایی، زمانی و مکانی، تهران همسو با سویه­‌های خیر و رهایی بخشش با سویه‌­هایی عبوس و شَر نیز همراهی داشته است. سویه­‌هایی که بیش از وجوه خیر تهران، حالا توسعه و قوت یافته­‌اند. اگرچه این رخداد در محور زمان به تدریج رخ داده اما در دهه­‌های اخیر، شَرِ تهران چنان متورم و فراگیر شده­ که گویی در حال تبدیل شدن به دیسوتوپیای جامعه ایرانی است. تهران، حالا دهه‌­ها است که از عصریت فاصله گرفته و چون الگویی‌قدیمی، نخ­‌نما و ناکارآمد به جای مانده از دوره­ی ناصری، همچنان معنایش را در تغییر جستجو می­‌کند. تلاشی بی اثر که سبب بی‌­معنایی و افزایش فاصله­‌ی مردمان تهران نسبت به یکدیگر و نسبت به تهران شده است.